Төрийн төлөө золиос хэрэгтэй юу?

"Монгол Товчион Түүхийн тайлал" судрыг хааяадаа, гэнэт гэнэт сөхөж харах. Нэгдүгээр ботийн, 268 дахь талд:

... Гурван жил тутамд хөвүүдийг цөөлж, залуу эрсийн цус намаг балчиг үүсгэж байсан. Эцгийнхээ амьдад золгож үзээгүй үрс арван гурван хавартайдаа дайнд орж байсныг мартаж боломгүй. Хамаг Монголын энэ зовлон бол Хаан ширээний төлөөх тэмцэл бус тал нутагтаа тайван бэлчих таван шимтийнхээ аагаар хөлжих, тухт таван ардынхаа тулгар Төрийн төлөөх золиос юм... гэжээ.

Бодоод үзвэл, бодохдоо яг өөртөө, би гэдэг хувь хүндээ хамаатуулж бодоод үзвэл их хэцүү дүр зураг харагдана. Хүүтэй боллоо гээд баясаж байтал түүнийгээ гурван жил тутамд амьд авч үлдэхийн тулд бүх л аргаа хэрэглэнэ гэсэн үг.
Эцэг хүн, эх хүн үүнийг өөртөө хамаатуулж, өөрийнхөө үр хүүхдийг хараад бодвол ойлгож л таараа.
Одоо бид үр хүүхдээ дунд сургуулийг нь төгсгөөд, ямар мэргэжлээр ямар боловсролтой, ямар амьдралтай хүн болгож, гарыг нь ганзаганд, хөлийг нь дөрөөнд хүргэхээ боддог л биз.
Гэтэл өнөөгийн бидний Монгол улсын эх үндсийн нэг болсон Хамаг Монголын үед бол юун тэгж алсыг харж, хорь гучин жилээр нь бодох, харин ч бүр хоёр гурван жил амьд байлгаж чадвал их юм байсан бололтой дог.

Золиос гэх үг, гэх утга?
Би байхгүй ч, энэ зүйл, энэ үйл хэрэг байх учиртай, байх байхдаа бат орших учиртай гэсэн үүднээс өөрийнхөө амь нас, биеэ гаргуунд нь гаргахыг золиос гэж байгаа биз.
Тулгар, нялх, шинэ Төрийнхөө төлөө дан ганц Төрийн түшээд бус, тэр үеийн бүх хүмүүс ингэж биеэ, амьдралаа гаргуунд нь гаргаж байж, тэгж байж Монгол Төр маань өнөөдрийн бидэнд ирсэн аж.

Зүлгэн дээр гэрээ бариад, зүгээр нэг амьдрах юм сан гэж бидний үеийнхэн мөрөөдөх юм. Аргагүй дээ, нийгмийн энэ их бухимдал, амьдрах эрүүл бус утаатай орчин, хөрсний бохирдол, ажилгүйдэл, ажилтайнуудынх нь олсон хэд нь амьдралд нь хүрэхгүй байх, өнөөдөр хоол хийгээд идэхдээ маргааш юу идэх билээ гэж санаашрах гээд л мөн ч их асуудал байгаагаас хойш тэгж мөрөөдөхөөс яах билээ.

Бидний өмнөх үеүдэд ч бас бидний эцэг өвгүд бас тэгж мөрөөдөж хүсдэг л байсан нь "тал нутагтаа тайван бэлчих таван шимтийнхээ аагаар хөлжих" гэх үгсээс харагдаж л байх.
Адилхан л зүлгэн дээрээ гэрээ бариад зүгээр сайхан амьдрах сан гэх хүсэл, гэх мөрөөдөл. Ялгаа нь бидний өмнөх үед түүнийхээ төлөө золиос гаргаж байж, харин өнөө бидний үе мөрөөдөхөд мөнгө төлөх биш гээд л мөрөөдөхөөс цаашгүй байгаад ч юм шиг.

Яагаад Төр гэдэг зүйлийн төлөө ингэж золиос гаргах учиртай юм бол ер нь? Төрийн төлөө оготно гээд л мань мэтийн оготнууд хөеөгөө бэлдээд л, бор гэдсээ божийлгоод л яваад байвал яасан юм ингэхэд? Төр, эх орон гэх зүйл зөвхөн түүнийг ярьж, түүний төлөө гэж үнэнтэй, худалтай хашгирч, зүтгэж, магад Поп гэгдэж яваа хэдэн хүний л хамгаалах учиртай зүйл юм болов уу? Би л ажилтай, орлоготой, ар гэр маань амандаа хоолтой, өмсөх хувцастай, өнөө маргаашдаа болж байвал тэр Төр маньд ямар хамаа байж уу гэж бодох уу? Төр гэдэг нь зөвхөн сонгууль гэгчээр ард түмнээс сонгогдсон тэр хэдэн хүмүүсийн хариуцах, хамаарах зүйл юм уу?
Миний халаасанд, хэтэвчинд нь л, олж байгаа хэдэн бор төгрөгт минь Төрөөс гаргах шийдвэрүүд шууд нөлөөлөхгүй л байвал тэр Төр гэгч байна уу, үгүй юу, ер нь ямар хамаа байнаа гэх үү? Миний авч байгаа хэдэн төгрөгийг татвар нэрээр шулаад ирэхээр л Төр гэдэг нь надад хамаатай юм уу? Яагаад миний цалинг татвар нэрээр булаагаад байгаа энэ Төр гэх бүтцийн төлөө би өөрийгөө, эсвэл өөрийнхөө нэг хэсгийг золиослох учиртай юм бэ? Төр гэдгээ байлгаж, тусгаар улс гэдэгтээ эзэн байх ёстой юу, үгүй юу? гэх олон асуултууд байх. Эдгээрийг өөрсдийн бодолдоо нэг удаа ч болов эргэцүүлээд үзээрэй гэж хүснэ.

зөв гурвалжингаар багаа бүрдүүлэх нь

Өнөө цагт бид хэнтэй нөхөрлөж, хэнд итгэж, хэнтэй хэлэлцэж, хэндээ өөрийнхөө арыг даатгаж явах билээ гэж хааяа бодох юм.
Та бидний хэлдгээр "Баг"-аа хэрхэн бүрдүүлэх вэ гэсэн үг юм уу даа.
Бодоод бодоод ер нь хүн нь зөв байх ёстой юм байна, хийх үйлэнд, зүтгэх зүйлд хөг нь байгаа хүнийг хамтрагчаараа сонгох учиртай юм байна, ингэсэн тохиолдолд ур чадварыг хүнд дасгал, сургуулилалтаар суулгаж болдог юм байна гэж боддог болов. Үүнийгээ ч зөв гэж үзэж байв.

Гэтэл Онгодууд маань үүнийг илүү тодорхой, задалж тайлбарлав.

Ямарваа нэг үйлийн хувьд тухайлсан үйлдээ зориулж бидний хэлдгээр "Баг", Онгодуудын хэлдгээр "Анд"-г дараах байдлаар бүрдүүлнэ гэв.
Тухайн үйлийг санаачилсан, түүнийг илүү мэдэрсэн, бодолдоо бүтээсэн хүн нь "Толгой" болж таарна. Гэтэл ганц толгой үүнийг цааш нь түгээхэд цаг зав болоод махан биеийн хувьд хязгаарлагдмал байдалд ордог бололтой. Тиймээс тэр үйлийн хувьд хөглөх "Хөг" нэгэн байх учиртай гэнэ. Үйлийг хөглөөд дэлгэрүүлээд явахад ар талыг нь хэн нэгэн хариуцах учиртай гэнэ, тэр хэн нэгэн нь үйлийг түших "Түшиц" нэгэн байдаг гэнэ. Үйлийг хэн нэгэн толгойлоод, түүнийг нь хөглөж дэлгэрүүлээд, үйлийн арыг хэн нэгэн түшээд, арыг нь манаад явж байхад үйлийн эдгээр үйл явцыг хооронд нь уяж, уялгалж, зангидах "Уялгалагч" нэгэн зайлшгүй байж тухайн үйл дүүрдэг гэнэ.  Өөрөөр хэлбэл, нэг үйлийг дүүргэхийн тулд багадаа дөрвөн дүр, дөрвөн анд, багийн дөрвөн хамтрагч байх учиртай бололтой.

Үүнийг дүрсээр төсөөлвөл, гурвалжин суурьтай пирамидтай адил юм. Тухайн үйлийн хувьд толгой нь пирамидийн орой болох бол суурь нь "Хөг", "Түшиц", "Уялгалагч" нар байх учиртай аж. Ингэж байж тухайн үйл бүрэнтээ дүүрэх бололтой.

Бодлоо л доо, нэг хүн том, жижиг нь хамаагүй үйл, ажлыг сэдээд, түүнийг дүүргэхийн тулд толгойлоод явлаа гэж үзье. Ганц мод гал болдоггүйн үлгэрээр тэр хүн тодорхой хэмжээнд хүрээд, тодорхой хязгаарт тулж таарна. Жишиглэвэл, өндөр ургаа хадны урд тулаад зогсохтой ижил гэж зүйрлэе.
Хэрэв түүнд түүний үйлийг хөглөх, цааш нь түгээх чадвартай анд байгаа тохиолдолд энэ хязгаар тэлж, хаданд цуурайтах цуурай мэт болох нь дамжиггүй.
Хөглөгдөж цуурайтаад үйлийн цуурайг бусдад хүрлээ, тэр үйлийн тухай өрөөл олон мэдлээ гэж төсөөлье.
Хөг хүлээж авсан хүмүүс тэр үйлийн талаар сонирхож, түүнд анхаарлаа хандуулж, магадгүй сайнаар бодвол тэр үйлийн нэг хэсэг болохыг хүснэ. Тэгээд тэр сонирхсон олон хүмүүс тэр үйлийн хэсэг болохыг хүсээд ирэхэд тэр үйл маань суурь муутай бол ердөө цуурай төдий болоод л замхарах биз, харин эсрэгээрээ арыг нь манах нэгэн байгаад, дүүргэхийг зорих үйл нь суурь сайтай, бат бөх байх аваас түүнд татагдсан олны хувьд энэ нь илүү сонирхлыг нь татаж,
тухай үйлийн цар хүрээ нэмэгдэх эхлэл тавигдаж, хүрээгээ тэлэх нь дамжиггүй.
За үйлийг нь нэг нь толгойлоод, андаараа хөглүүлээд, арыг нь өөр андаараа даалгаад яваад байхад эдгээрийн хоорондын уялдааг хангах, ядаад хооронд нь мэдээллээр хангах, мэдээллийг базах, улмаар нэгтгэж базах нэгэн бас л ажлаа хийхгүй бол тухайн үйл бүрэн дүүрч чадахгүй болох биз.

Дээрхийг мөн өөрөөр хэлбэл, аливаа нэг хүн, ямарваа нэг үйлийг хийхдээ, эхлүүлэхдээ, бүтээх гэж зорихдоо ядаад итгэлтэй хөг, түшиц, зангидагч гурван андтай байх учиртай бололтой, гурван багийн хамтрагчтай байх ёстой бололтой. Энэ нь нөгөө Их Монгол улсын үед засаглалын бүтэцийн суурь болсон Аравтын тогтолцооны суурь болох Гуравтын тогтолцоо болох нь харагдана.

За жишээ нь би нэг үйлийн хувьд толгой гэж өөрийгөө өргөмжлөе. Гэтэл би юм уу, хэн нэгэн угаас бүгдийг мэднэ гэж үгүй, бүгдийг чадна гэж байхгүй. Энэ нь юу гэсэн үг вэ гэвэл би дандаа толгой болно, толгой чигээрээ мөнхрөнө гэсэн үг биш. Тэгэхээр яана гэсэн үг вэ гэвэл өөр бусад үйлийн хувьд, тэдгээрийг илүүтэй мэдэж толгойлж байгаа нэгний дэргэд би толгой биш өөр зүйл болох учиртай, чадвартай байж нэг биш нижгээд үйлүүдийн хэсэг болж чадах нь.
Өөрөөр хэлбэл, би толгой биш үедээ хөг, түшиц, эсвэл зангидагч болж чадах чадварыг өөртөө суулгах зайлшгүй хэрэгтэй байх нь. Тэгэхгүй тохиолдолд би нэг л үйлийнхээ толгой болоод, тэр үйл маань магадгүй дүүрээд, магадгүй хоцрогдохын цагт муугаар хэлвэл баггүй үлдэх нь.

Өмнө бодож байснаа бичиж байсанчлан, зөв хүнд ур чадварыг суулгаж болох нь гэдэг бодлыг маань ямар чигчээр өөрийн ур чадварыг нэмэх учиртайг тодлосон аятай зүйл боллоо гэж дээрх пирамидийг харж байх юм хувьдаа.

Яагаад гурвалжин бэ гэж бас бодож болох. Гурвалжин дүрс бол геометрийн дүрсүүд дотроос хамгийн бат бэх, хамгийн суурьтай дүрс юм. Дээр нь энэ гурвалжин суурьт пирамид нь дөрвөн өнцөгт суурьт пирамидээ бодвол илүү хөрвөх чадвар хувь илүүтэй, орой нь суурийн хэсэг болж, суурь нь орой болох чадвартай гэдгээрээ давуу талтай. Нэмж хэлэхэд, гурвалжин суурьт пирамидийг геометрт зөв гурвалжин пирамид гэдэг нь аргагүй зөв дүрс байх нь.

Хүн бүр нэгэн зэрэг толгой, хөг, түшиц, зангидагч байж чаддаг чадвартай байх ёстой болох нь.

Гэхдээ би л чаддаг, би л толгой, би ч тэр энэ гээд би-дээд байвал мэдээж утгагүй, ажил үйл урагшлахгүй, дүүрэхгүй.

Хүн бүр нэгэн зэрэг толгой, хөг, түшиц, зангидагч болох хэрнээ хэзээ эдгээр дөрвийнхөө аль нь болох вэ, ямар тунгаар толгой, хөг, түшиц, зангидагч болох вэ гэдгээ ялгаж салгаж чадахыг "Мэдрэмж" гэж хэлдэг гэв. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь ердөө л харилцаанд би хэзээ, хаана, ямар нөхцөлд "Хэн" байх учиртайгаа ялгаж мэдэх чадвар байх нь, үүнийгээ Онгод маань Мэдрэмж гэх ганц үгээр хэлж таарав.

Тэгэхээр зөв гэх зоригдолд тэмүүлж байгаа хэн нэгэн, бүлэг хүмүүс үйлийг дүүргэхийн тулд хэзээ толгой нь болж, хэзээ хөг нь болж, хэзээ түшиц болох, хэзээ үйлийн нэгтгэж зангидах учиртайгаа мэдэж, мэдэрч, мэдэрсэн үедээ чухам тэр зүйл болох тунгаа тааруулж чадвал аливаа үйл давгүй сайхан урагшлах боломжтой юм байна гэж эцэст нь бодов. 

жилд 1,300,000,000,000 кг хоолыг хаях & Зажилж идэх

CNN онцолж байна гэнэ: Дэлхий даяар жилд 88 тэрбум тонн хүнсний хог хаягдлыг бий болгодог гэнэ.

Жилд 1 тэрбум хүн өлсгөлөнд нэрвэгддэг гэнэ. Гэтэл жилд 3 тэрбум хүнийг цатгалан байлгахад хангалттай хүрэлцэх буюу 1.3 тэрбум тонн хоол хүнсний хаягдлыг биш, бүр яг ХООЛ-ыг хаягдал болгодог. Эдгээр нь ресторанд хүмүүсийн үлдээсэн, эсвэл хугацаа нь дууссан гэж бодож байвал эндүүрэл гэнэ. Үнэндээ хоолны хаягдлын 53% нь өрхийн илүүдэл хоол хүнснээс үүсдэг гэнэ.
1.3 тэрбум тонн хоолны 53% гэхээр 689 сая тонн хоол хүнсний хаягдал биш, ХООЛ-ыг дэлхийд зүгээр л ялзруулаад хаячихаж байна!!??

Зүгээр үгээр биччихээр бидний ой тоонд буухгүй байж магад, тэгвэл 689,000,000 тонн буюу 689,000,000,000 кг хоолыг зүгээр хаячихаж байна.

Өндөр хөгжилтэй орнууд хоол хүнсний хаягдал их гаргадаг гэнэ.
Хоол хүнсий хаягдлыг дэлхий даяар 20 хувиар бууруулахад 100 тэрбум доллар хэмнэх боломжтой гэнэ.

Тэгвэл энэ их хүнсний хог хаягдлыг яадаг гэхээр хөрсөнд булдаг гэнэ, булсан хог хаягдал нь ялзмаг үүсгэж, энэ ялзмаг нь нөгөө дэлхийн дулаарлыг түргэсгээд байгаа хүлэмжийн хийг нэмэгдүүлэхэд 20-30%-иар нэмэр болдог гэнэ. 3.3 тэрбум тонноор хэмжигдэх нүүртөрөгчийн давхар ислийг ялгаруулдаг гэнэ.

2050 он гэхэд энэ хэвээр байвал дэлхий нийтээр хоол хүнсний хомсдолд орно гэнэ.

Дэлхий гээд агаарын юм яриад байж магад, тэгвэл нийслэл Улаанбаатар хотын хувьд жилд 1 сая 433 мянган тонн хог хаягдал гардаг гэнэ, үүнээс 304 мянган тонн нь хүнсний хог хаягдал гэнэ. 304,000 тонн буюу 304,000,000 кг хоол хүнсний хаягдлыг та бид үүсгэдэг байх нь.

За бодьё, Улаанбаатар хот маань 1,500,000 хүнтэй гэж барагцаалья. Багцаалж л тооцьё. Дээрх хоол хүнсний хаягдлыг нийслэлийн нэг хүнд хувааж тооцвол жилд нэг хүн 202.66 кг хоол хүнсний хаягдал гаргадаг байх нь, энэ нь жилд 365 хоногоор бодож өдөрт тооцвол 0.55 кг хоол хүнсний хаягдал гаргадаг гэсэн тоо гарч байна.

Юу вэ гэж бодохоор л тоо байна.
Та бид хоногийн хоолоо яая даа гэж бодоод л, цалингаас цалингийн хооронд, хоёр нарны хооронд гүйж л байдаг, гэтэл өөрсдөө мэдэхгүйгээр л ингэж өдрийн хагас кг илүү хоолыг хаягдал болгоод л явж байгаа байх нь.

Үүнийг яаж шийдэх вэ гэхээр өндөр хөгжилтэй орнуудын жишгээр хог хаягдлыг боловсруулах үйлдвэр барина л гэнэ, гэтэл яг үнэндээ тэр өндөр хөгжилтэй орнууд чинь л дэлхий даяарх дийлэнх хоолыг илүүдэл болгож хаяж байх аж. Ингэхээр энэ нь гарц биш шиг.

Гарц гэхэд биш гэмээр хэрнээ хуучны нэг арга нь зажилж идэх байж магад.
Юун баахан тоо баримт ярьчихаад балайраад зажлах энэ тэр гэж магад хаха.

Монгол домчийн судар гэж Онгодуудын гаргасан тэр судар дээр хүн махан төрлийн хүнсийг идэхдээ 45-60 удаа, бусад төрлийн хүнсийг идэхдээ 35-50 удаа зажилж идэх хэрэгтэй гэсэн байна лээ. Зажлахдаа гол нь зажилж байх зуураа шүлсээ залгихгүйгээр, амны хөндийгөөс ялгарах бүх шүлсээ амандаа хурааж байгаад товлосон тоогоо хүрэхээр залгих юм байна.

Үүнийг итгэхгүйгээр өөрийн биеэр туршиж үзсэн билээ. Ингэж зажилж идэхэд эхэндээ төвөгтэй, хоолондоо биш зажлах тоондоо анхаардаг, гэхдээ хэд хоногоос тоолохгүйгээр аманд хуримтлагдах шүлсээр нь залгих болсон гэдгээ мэддэг болохоос гадна хоолны жинхэнэ амтыг мэддэг болдог юм билээ.

За тэгээд хамгийн гол нь нэг таваг хоол, эсвэл багадаа 5-7 хуушуур, бууз идээд хоол идсэн болдог хүн хагас таваг хоол, эсвэл 2-3 хуушууранд хангалттай цадаад, өдөртөө тэгээд идчихээр өдөржин цатгалан явахыг өөрийн биеэр туршиж мэдэв. Гайхалтай биш гэж үү?

За тэгвэл өдрийн хоолоо мөнгөн дүнд хөрвүүлвэл, өдрийн нэг таваг хоолыг гуанзанд 5000 төгрөг, мэдээж хоолоо даруулах цай юм уу, ундаа авна гэхээр дунджаар бид 5500-6500 төгрөгөөр хооллодог байх нь. За бүр хялбарчлаад ширхэгийн хоолоор бодвол өдрийн 6 хуушуур гэдэг дунджаар 4800 төгрөг + цайны, эсвэл MCS газтай ундааны мөнгө нэмэгдэхээр 5000-5500 төгрөгөөр би хуушуурдаж, өдрөө даах нь.

За зажилж идсэн гэж үзье. 2-3 хуушуур гэхээр 1600-2400 төгрөг, дээр нь цай, ундааных нэмэгдэхээр өдрийн хоолонд 2600-3000 төгрөг болно.
Зажилж идэхэд өдрийн багадаа 2500 төгрөг хэмнэх нь, сарын 75,000 төгрөг, жилийн 900,000 төгрөг.

Мөнгөн дүнгийн хувьд нэг иймэрхүү байх нь, гэтэл мөнгөөр үнэлэгдэхгүй ач холбогдлын зах зухаас дурьдвал зажилж идэх зуур хүн тухайн өдөр яах ийхээ бодож амждаг, мөн аливаа гоё, амттай хоолонд хомхойрч, шунах нь багасдаг нь ажиглагдсан, зажилж идсэнээр хүний илүүдэл тарга үгүй болдог, суудлын ажилтай хүн цагийн хоолонд гүзээтэй болно гэж айлтгүй гээд л олон байна. Тэгсэн хэрнээ дуртай хоолоо идэж болохгүй гэх хориг үгүй нь янзтай давуу тал.

Нэг иймэрхүү байдлаар бодоход наад зах нь мөнгөн дүнгээр хэмнэлттэй, цаад тал нь хүнсний хэрэглээ 50%-иар буурна. Хүнсний хэрэглээ буурахад хүнсний хог хаягдал буурна гэж шууд хамааралтай биш байж болох ч хүний хоолонд шунаж идэх нь багассанаар хүнсний хог хаягдал шууд буурна гэж мөрийцсөн ч бэлэн байна.

Өдрийн хагас кг гаран хоолыг хаягдал болгож байснаас зажилж идэж, ингэснээр өрхийн санхүүгээс хэмнэж, цаашлаад эрүүл, илүүдэл жингүй биетэй болох боломж бидэнд өөрсдөд маань байна.

Зөв хооллолт гээд янз бүрийн ногоо идэх, төрөл бүрийн хооллолтын дэглэм барих, эсвэл эсэн бусын коктэйль ууж байна гэж ходоодгүй болж байснаар зөв зажлаад л хэвшчих хэрэгтэй санагдана.

Та бид өөрсдөө ингээд хэвшчихвэл, цаашлаад Монгол улсын маань хүн бүр зөв зажилж хооллоод сурчихвал, Монгол улс нийтээрээ зажилж, зөв идэх энэ хэвшлээ дэлхий даяар сурталчилж, нэвтрүүлж чадвал (чадаасай гэх хүсэл, мөрөөдөл надад байна) бичлэгийн эхэнд байх тэр их хоол хаягдал болохгүй, тэр хэтийдсэн хэрэглээ үгүй болох юм даа гэж мөрөөдөх.

Эргээд санахад бидний заримын аав, ээж, заримынх нь өвөө, эмээ нар хоол идэхдээ их зажилж, хоолон дундуур чалчихгүй иддэг байсанг та бид анзаарч болно. Саяхныг хүртэл Монголчууд бид зөв иддэг байсан байх нь.

Энд дэлхий дээрх баялгийн шударга бус хуваарилалт зэргийг шүүмжилж бичихийг хүссэнгүй, угаас шүүмжлэх эрхтэй байхын тулд өөрөө үйлдэж чаддаг байх учиртай гэж бодсоных, мөн зөвхөн хоол гэдгийг хаяж байгаад эмзэглэснийх юм.

Амьдралын утга учраа өмөөрөх

Монгол, гадаад гэлтгүй хүмүүс үр хүүхдээ, өөрсдийнхөө үргэлжлэлийг амьдралын минь утга учир, амьд яваагийн минь шалтгаан гээд л хэлж байгааг харж, сонсох юм.
Мэдээж тэгэлгүй л яах вэ, миний үр хүүхэд зөв хүн болж, миний, бидний удам мөнх үргэлжлэх шиг сайхан юм хаана байх вэ. Үүнийг хүн бүр л хүсч, үүний төлөө, үрсийнхээ төлөө л амьдарч байна гэж хоёр нарны хооронд амьдралаа бусдаас дутаахгүй гэж, үрсээ өрөөлийн доор оруулахгүй гэж л зүтгэж байгаа нь үнэн.

Тэгэхээр амьд явахын утга учир болсон үр хүүхдээ эрүүл биетэй, зөв бодолтой, үнэнд нийцтэй, бусдын төлөө гэх сэтгэлтэй байлгах нь өнөөдрийн бидний хийх үндсэн гол ажил байх гэж бодно.
Өмсөх хувцаснууд нь бренд гэх шошгоор дүүрээд, идэх хоол нь генийн өөрчлөлттэй хүнсээр арвижаад, эрүүл байхын тулд гээд төрөл бүрийн антибиоток хэрэглээд байвал өнөө амьд байх утга учир маань яах билээ гэж нэг зогтусаж бид бодох хэрэгтэй цаг хэдийнээ болжээ.

За бодьё, үр хүүхэд нь хэн нэгний амьд явах утга учир юм бол үр хүүхэд үгүй болох, өвчлөх тохиолдолд тэр хэн нэгэн бас дагаад гундах нь гэж ойлгогдохоор. Амьд явах утга учраа утгаар нь, жинхэнээр нь амьд явуулахын тулд амьд явах орчинг нь, нөхцлийг нь хангах нь зүйн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, амьд явах, гэхдээ эрүүл амьд явахын тулд амьдрах орон зайг нь эрүүл, цэвэр байлгах нь. Бидний амьд явах орчин мэдээж энэ Монгол минь. Тэгэхээр өөрийнхөө амьдралын утга учир болсон үр хүүхдээ эрүүл саруул амьдруулахын тулд энэ Монголоо эрүүл, цэвэр байлгаж, өмөөрч, хамгаалах болох нь.

Монголоо өөрийн минь юм гээд өөд нь татах нь ердөө тусгай, тусдаа хэдэн хүний асуудал биш хүн бүрийнх гэдэг нь энэ өнцгөөс харвал тодорхой.

Тэгвэл Монголоо би яагаад өмөөрөх, хамгаалах, хайрлах ёстой вэ?

1. Би яг одоо энд амьдарч, энэ нутгийн хөрсөн дээр гишгэж, энэ нутгийн усыг ууж, эндээс хооллож байна, өөрөөр хэлбэл, би буюу миний удмын "өнөөдөр" энд амьдарч байгаа учраас Монголоо өмөөрч хамгаалах ёстой.
2. Би буюу "өнөөдөр" байхын үндэс нь бидний эцэг өвгүд, аав ээжүүд байсан. Өөрөөр хэлбэл, миний "өчигдөр" буюу миний уг язгуур энд амьдарч байсан учраас би Монголоо өмөөрч хамгаалах ёстой байх нь.
3. Миний үр хүүхэд буюу "маргааш" энд амьдрах нь тодорхой учраас өөрийн үргэлжлэлээ аятай тухтай байлгахын тулд "өнөөдөр" нь Монголоо өмөөрч хамгаалах ёстой болох нь.
4. Хүн гэдэг төрсөн газар нутаг, уул уснаасаа эрчим, хэмээ авч, ядрахын цагт, өвчлөхийн цагт, гундахын цагт эхээс унасан, эхэс байгаа газраа хөрвөөж, эхийн хэвлийд байхдаа авч байсан тэр хэмээрээ эргэж сэргэдэг учиртай аж. Гэтэл энэ суусан Монголоо зовлонтой гэж орхиж, дуулсан хариа жаргалтай гэж санаж одсон ч нас нэмж ухаан суухаас илүүтэй, нас нэмж хэм дутахын цагт өөрийн мэндэлсэн, өссөн торниж хэмээр тэтгэгдсэн энэ Монголоо эргэж зорих нь гарцаагүй учраас суусан нутагтаа байгаа би дуулсан жаргал хөөсөн тэд буцаж ирэхийн цагт Монголоо хэвээр нь байлгахын тулд өмөөрч, хамгаалж байлгах ёстой аж.
5. Би гэж хэлэх, би бол Монгол хүн гэж хэлэх, би бол дэлхийд өдийг хүртэл дахиж цогцлоогүй тэр Их Монгол улсын нэг хэсэг, тэр түүхийн үргэлжлэл гэж өөртөө итгэлтэйгээр, бахархал, омогшил, хүндлэлтэйгээр хэлэх түүх, өв соёлыг өөртөө агуулж байгаа учраас би Монголоо өмөөрч хамгаалах ёстой байх нь.
6. Бидний энэ Монголчууд хүн төрөлхтөнийг оройлон дагуулж, "Монголын их амар амгалан/Pax Mongolica"-г байгуулсан нь хөдөлшгүйгээр нотлогдсон, магад ирээдүйд тэр амар амгаланг дахин байгуулах боломжит ухаан, боломжит туршлага байгаа учраас би Монголоо өмөөрч, хамгаалах ёстой болох нь.
7. Монголын их амар амгаланг байгуулж явсан тэр Дээдсүүдийн эс, тэр ухаантнуудын эд, эс миний, бидний, үрс хүүхдүүдийн минь, хөх толботон бүрийн чөмгөнд оршиж байгаа учраас тэр эсийг, тэр эдийг эрүүл байлгахын тулд би Монголоо өмөөрч хамгаалахаас өөр гарцгүй нь.
8. Хүн гэж нэрлэгдсэн энэ цаг үеийн хүн бүрийн эхлэл болох, Онгодуудын хэдэн жилийн өмнө хэлж байсанчлан, хоёр жилийн өмнөөс шинжлэх ухааны эрдэмтэд нь хүртэл ярьж, хэлж, хүлээн зөвшөөрч байгаа Алтайн нуруу нь энэ Монголд минь байгаа учраас "хүн" гэдэг төрөлтөн цаашид орших нь үнэн л юм бол би өөрийн төрлийнхөө үүсэл болсон орон зай, оршихуй, газар орон болох Монголоо өмөөрч хамгаалах нь зайлшгүй аж.
9. Их Монгол улсын үед өмнө хэзээ ч байгаагүй, өнөөдрийг хүртэл дахиж эргэж буй болоогүйгээр хүмүүсийн өөр хоорондоо ижилгүй итгэл үнэмшил, шашин шүтлэгийг эвдрэлцэхгүйгээр, "эвтэй"-гээр зэрэгцүүлэн оршоож чадсан, хүн болгон адилгүйг хүлээн зөвшөөрсөн ч, адилгүй тэр олон итгэл үнэмшил, шашинг жамын дагуу зөв засаглаж чадсан тэр оюун, тэр чадвар гагц энэ Монголоос минь үүссэн учраас, магад ойрын ирээдүйд дахин ижил биш итгэл үнэмшлүүд шашны гэх тодотголтой дайнгүйгээр жам гэх дээврийн дор эвлэлдэн нэгдэх боломжтой гэсэн итгэл надад байгаа учраас би Монголоо өмөөрч, хамгаалахаас өөр замгүй болох нь.

Ингээд бодохоор ганц үр хүүхэд минь л зөвхөн миний амьдралын утга учир мөн үү?
Мөн ч биз, бас биш ч биз.
Мөн гэж бодож байвал тэр утга учраа хамгаалж өмөөрөх ёстой болох нь. Ганц үр хүүхэд минь миний амьдралын, амьд яваагийн минь утга учир гэж бодохгүй нэгэн ч ялгаагүй л энэ Монголоо өмөөрч хамгаалахаас өөр гарцгүй нь.

Монголоо өмөөрч, хамгаалах гэдгийг өнөөдрийн хүүхэддээ аваачиж өгөх хоол хүнс, үргэлж асуудал болж үүсэх хэрэглээ зэргээсээ илүү өндөрт тавьж, илүү тод томруунаар "өдөр" бүр харж явах учиртай биз.  Магад үүнийг "Холын зорилго үгүй аваас ойрын зовлон оршино" гэж хэлсэн ч юм бил үү. Холын, алсын зорилготой, түүндээ чиглэж үйлдэх үед өнөөдрийн бидний зовлон гэж харж байгаа зүйл харин ч өгсөх шатны нэг гишгүүр ч байх бүрэн боломжтой санагдана.

Үндэсний эрх ашиг?

#МонголТовчионТүүхийнТайлал, Боть Нэг, 197 дугаар талд дараах дэс байх:

Дэс Дөчин долоо

47 (46). КауЧиЭн-ний хөвүүн
НойКүДай нэрт бүлгээ.
НойЭмСэг авирт тул
НойЭн Хан овогтон болов.
КауЧиГүн хөвүүн БарУл Адай нэрт бүлгээ.
Их биет, идээн барах бөлгөө.
БарУлас овогтон болов.
КауЧуЛа-н хөвүүн ЭдИэн барах тул
Их БарУлас, Өчүүхэн БарУлас нэрийдэж
БарУлас овогтон болгож
Эрдэмт БарУлас, Төдөгэнэ БарУлас
Тэргүүтэн БарУлас тэд болов.
КауЭрЭлТай-н хөвүүд
Будаан хутгалдах
Эх, тэргүү үгүйн тул
Будагад овогтон тэд болов.
КауЧиГүн-ий хөвүүн
АдАрХи Адай нэрт бүлгээ.
Ах дүү зуур адрагч тул
Адархин овогтон болов.
НайЧиЭн БааТаЭр-ийн хөвүүд
УрУг Адай, МонКү Адай нэрт бүлгээ.
Уругуд, Мангуд овогтон тэд болов.
НайЧиЭн БааТаЭр-ийн авааль эмээс төрсөн
ЧиЧу Адай, ДогГал Адай нэртэн бүлгээ.

Мөн ботийн 199 дүгээр талд:

Тусгаар таван тогтнолыг
Таван учгаар нураасан цаг үе
Хураасан улсыг хуйгүй болгож
Хурсан ардыг бусгай тарааж
Таван тухыг үгүй хийж буй
Таван тамлалын тухай өгүүлнэ.

"Ноёмсог авир..." хэмээх нь
"Хил хязгаарын тусгаар тогтнол"- ыг үгүй болгох

"Идээн барах..." хэмээх нь
Биеэ муутгах буюу эрүүл мэндийг үгүй хийн
"Цусны тжсгаар тогтнол"-ыг үгүй болгох

"ЭдИэ-н барах ..." хэмээх нь
"Ахуйн тусгаар тогтнол"-ыг үгүй болгоно.

"Будаа хутгалдах..." хэмээх нь
"Жаягийн тусгаар тогтнол"- ыг
Будаа мэт тараан хаяж
Эмх цэгцгүй болгож
Түүнийг дагах үргүй болгоно.

"Адарагч ..." хэмээх нь
Хэл бичгийн соёлыг үгүй хийн харилцаа үгүй болгон
"Хэлний тусгаар тогтнол"-ыг эвдсэнийг өгүүлжээ.

гэж тодломж хийжээ.

За ингэхээр өмнө нь зүгээр л хэдэн хүнээр тэргүүлсэн хэдэн овог үүсч байна гэж боддог өөрийн минь бодол энд хүрээд үгүй болж байгаа нь энэ.

Эргэцүүлээд суухад:

"Хураасан улсыг хуйгүй болгож" гэдэг үг их тодорхой, ойлгомжтой харагдана. Хутга, илдээр бодьё. Монгол эрс хэзээний л эр хүний нөмөр нөөлгийг үзүүлж чаддаг, үүнийгээ үзүүлж чадахын илрэл болсон "Ир"-тэй, бурууг цавчиж бардаг, зөвтэй бусдыг өмөөрч, хамгаалж чаддаг байсан биз. Иймээс ч олон ардыг араасаа дагуулж, зөв гэдгийг, зөвтэй амьдарч болохыг үлгэрлэж барсан учраас олныг хурааж барсан бизээ.
Гэтэл "хуйгүй болгоно" гэх үг их эвгүй сонсогдох юм. Төсөөлөхөд, хурц хутгаа хуйгүй аваад явахад өөрийнхөө бие рүү шаачих гээд, гар хөлөө эсгэж, зүсчих гээд л байх биз, ядахдаа. Эсвэл хуйгүй учраас бороо, шороо, нар салхинд зэврээд, нөгөө агссан ир, нөгөө бурууг цавчих ир нь зэврээд, мохох санагдах юм. Эсвэл, хуй гэдэг нь хутга гэдгийн хил хязгаар, орон зайн хана гэдгээр төсөөлөхөд, зах замбараагүй, ах захгүй болохоор бодогдоод байх юм.

Харь нутагт үйлэнд шогшиход Онгод Дээдүүд минь ганц л үг захиж хэлсэн. Тэр нь юу вэ гэхээр: "Эх Нутаг гэдгээ л бодож яв" гэсэн үг.

Анх хэлэхэд нь гайхаж л байв. Эх нутаг гэхээр Монголоо л бодож таарах нь, угаасаа нутгаасаа гараад хэд хонохоороо эргээд бүхэлд нь санадаг мань шиг хүн бол бодож л таарна, мэдээжийн үг хэлэх юм гээд бас тэрүүхэндээ хэгжүүрхэх маягтай байв.

Гэтэл одоо ингээд үйлийнхээ ард гараад, туулснаа цухас бодоход Эх Нутаг гэж зөвхөн Монгол хүн бодох ёстой биш, Эх үүсгэлээ авсан хүн бүр түүнийг бодох учиртай мэт.

"Ноёмсог авир..." гэхээр яахаараа хил хязгаарын тусгаар тогтнолыг үгүй болгодог билээ гэж гайхаж л байлаа. Гэтэл Эх нутаг гэдгээ л бодож явахад, одоогийн энэ хөгжилтэй гэх орнууд нэгэн цагт Ноёмсог авиртай байж, бусдыг дээрэлхэж, боолчилж, нутгийн уугуул ардыг алж, хядаж өөрсдийн газар нутгаа тэлсэн гэж харах болов. Нэгэн цагт тэд бусдыг боолчилж, газар нутгийг нь эзэлж, хэл соёлоо хүчээр тулган хэрэглүүлсэн л биз. Гэтэл одоо цагт харахад тухайн үед боолчилж, эзэрхийлж, ноён байсан нөгөө Испани, нөгөө Португал, нөгөө Англи, Америк гэх улсууд нь боолчилж байсан улсуудынхаа цагаачаар дүүрсэн, тэдэндээ уусах шахуу болоод л явах. Ингээд бодохоор, энэ өнцөгөөс харахад нээрээ л бусдын Ноён гэж өөрийгөө сэтгэж, өрөөлийн тогоо руу өнгийснөөрөө өөрсдөө тэр тогоондоо живээд, эргээд тэдэндээ уусаж байх шиг.

Өндөр хөгжилтэй, суурин соёлын суга хөгжүүлсэн, орчин үеийн гэх хүмүүсийг харж л явлаа.
Ёстой л нөгөө "Идээн барах" гэдэг шиг, хэрэглэхийн тулд л өнөө үедээ хэтэрхий их зарж байх юм. Хэрэглэж байна гэсэн нэртэй нэг хазсан чихрээ хаяж байх юм, нэг хонуулсан талхаа хуучирлаа гээд хог руу шидэж байх юм. Өнөөдөр үзэгдэж байгаа, харагдах бүхнийг хэрэглэхийн тулд өөрийн бие хүртэл золиослох шахуу, хоёр ходоодтой мэт, дөрвөн мөртэй мэт, таван тавхайтай мэт, ёроолгүй гэдэстэй мэт л хэрэглэх юм, тэр ч хэрээрээ өөрсдийн эрүүл мэнд нь доройтож харагдах юм. Эрүүл зүйл хэрэглэж байгаа гэдэг нэрээр "Био бүтээгдэхүүн" гээд л зарах.

Ингэж хэтийдсэн хэрэглээг үүсгэхээр "ЭдИэ-н барах" гэдэг рүүгээ унаад байх. Харахад сайхан юм оо, үнэхээр ккк. Юу сайхан гэхээр хаанаас ч очоод юуг ч худалдаад авчихаж болох нь сайхан юм. Мөнгөтэй л байх ёстой аж, мөнгөгүй байлаа ч гэсэн хямдрал гэж зарлаад яаж ийж байгаад л "хүн" гэдэг сүргийг "хэрэглээ" гэдэг зүйлээр боолчилж чадаж байна. Үнэхээр бид амьдарч, амьд яваа учир идэх уух, өмсөж зүүх хэрэгцээ байлгүй л яахав. Би ч өөрөө хэрэгцээтэй зүйлтэй, хэрэглэж л байна, хэтийдэж нэг тал руу туйлширч, чухам л би нар сараа, агаар салхиар хооллодог гэсэнгүй. Харин худалдаж байгаа арга хэлбэр, худалдахдаа үүсгэж байгаа орчин зэрэг нь, худалдаж авахгүй л бол үнэхээр би, бид хохирчих юм шиг итгүүлдэг нь дургүй хүргэж байгааг л хэлэх гэсэн санаатай. Яг үүнтэй холбоод хэлэхэд "Идсэн эрүү хувхайрч, идүүлсэн бут ургана" гэх ардын айхтар үг байх. Бид идээд л байх, эрүү зажлаад л байх, гэтэл ихдээ 100 жилийн дараа энэ удаагийн идэгч эрүүнүүд бүгд л хувхайрна, харин идүүлсэн эх дэлхий, эх нутаг маань эргээд ургах биз. Үнэхээр идүүлсэн бут эх дэлхий, эх нутаг маань эргээд ургахгүй болтол нь идчих гээд байгаан биш биз гэдгийг идэх эрүүтэй бүхэн, эдлэх биетэй бүхэн БОДОХ ЁСТОЙ, бодож барсан бол, бодож дууссан бол хамгаалахын тулд ҮЙЛДЭХ ЁСТОЙ.
Эрүүл байхын үндэс нь хүнсээ үүсгэж байгаа хөрсөө эрүүл байлгах, ургуулж байгаа ногоогоо услах усаа цэвэр байлгахыг нэр гэдгийг мөн цөөхөн нь анзаарсан нь гунигтай.
Нөгөө талаар үүнийг бидэнд сэхээрүүлж, анзааруулахын тулд хөрстөд заларсан олон Онгод, Өвгүд байгаа нь бас олзуурхууштай.

Нэгэн цагт дарлаж байсан ард түмэндээ өнөө цагт дарлуулж байгааг нь харахад, цус яс холилдож, зах замбараагүй болсныг нь харахад нээрээ л "будаа хутгалдсан" мэт л байх аж.
Оюутан байхдаа бид чулуутай цагаан будаа иддэг байв. Олдож байгаа нь, хямд нь л тэр. Идэхийн тулд цагаан будаагаа ширээн дээр асгаж байгаад ширхэг ширхэгээр нь жижиг үйрмэг чулууг түүдэг байв. Ганц хоёр таваг будаа агшаах гэж багадаа цаг будаа, чулуу хоёрыг ялгадаг байв. Гэтэл нэг хүний идэх будааг чулуунаас нь ингээд ялгах яахав гэхэд нэг үндэстэн гэдэг нь ялгахын аргагүй болсон, нэг ёс заншил, өв соёл гэж холилдсон будааг яаж ялгах вэ гэдэг их хэцүү санагдах юм.
Холилдсон энэ бүгдийг дэгтэй, нэг журамтай байлгах арга нь үнэндээ сайн хууль, цааз, жаяг, ёс гэхээс илүүтэй ходоодоор нь базах харагдах юм. Ходоодоор нь гэдэг нь юу гэсэн үг вэ гэхээр өнөөдөр би, миний үр хүүхэд, гэр бүл, сэтгэлд ойр бүхэн өлсөхгүй байгаасай, гэртээ харихад хүүхэд өөдөөс хоол нэхэж уйлахгүй байгаасай, эхнэр, эсвэл нөхөр идэх хоолгүйдээ хоосон тогоо өөдөөс шидэхгүй байгаасай гэх хүсэлдээ захирагдаж л хүн төрөлхтөн хоолоо худалдаж авах мөнгөний дөрөнд хөтлүүлсэн харагдаж байгааг л хэлэв.

Нэг л гадаад явж, галуу шувууны мах идсэн хүн шиг, бусдын яваагүй газраар явсан мэт цуураад байгаа санагдаж болох ч бусад маань үнэхээр энэ өнцгөөс харж байна уу, үгүй юу гэдэгт эргэлзмээр үе их байх. Тиймээс л ийм эргүү ч гэмээр, эсвэл нэмэртэй ч гэмээр бичиж суух.

Ганц харь нутагт ийм байна уу гээд харахаар, үгүй ээ.
Эх Оронд минь, Эх нутагт минь бас яг адил байна.
Ноёмсог авираар нутгаа захирах, нутагтаа агуулагдах бүхэндээ эзэн болохыг хүсэх, эзэн болсноороо түүнийг бусдад арилжихыг хүсэх, бусдад арилжсанаараа өнөө цагт илүү хүчтэй байгаа өөр үндэстэнд биднийг уусгахыг хүсэх. Уур минь хүрч байна.

Хоёр ходоодтой мэт, ёроолгүй гэдэстэй мэт, арван биетэй мэт, хорин гартай мэт уралдаж хэрэглэх, хэрэглэж байгаагаа бусдад гайхуулж, түүгээрээ өрсөлдөж, түүндээ сэтгэл ханаж байна гэж өөрийн уг Монгол хүнээ хуурч байгааг харахаар бас л уур минь хүрч байна.

Өнөөдөр идээд, маргааш баах хүнсээ авахын тулд, өнөөдөр уугаад маргааш шартах цэнгэлийг авахын тулд, өнөөдөр өмсөөд хэсэг хугацааны дараа үгүй болох эдээ авахын тулд, өнөөдөр эдлээд хэдэн жилийн дараа төмрийн сэг болох төмөр хүлгээ авахын тулд энэ ясаа, цусаа, биеэ өрөөлд худалдаж, өрөөлийн гудас болж, бусдын хүслийг хангаж байгааг хараад бас л уур минь хүрч байна.

Эцгээс, эхээс төрөөгүй мэт, эх нутгынхаа хөрсөндөө гишгэхгүй мэт, энэ Монголынхоо бүхнийг үгүйсгэж, өрөөлтэй будаа мэт хутгалдаж, өөрийн бүхнээ уландаа гишгээд, өөр бусдын хаясан шүлсийг хүртэл ариун рашаан мэт бодож, хэлсэн үгийг нь үнэний туйл мэт сэтгээд дагаж далдагнахыг хараад бас л уур минь хүрч байна.

Өөрсдийн толгойгүй мэт, өрөөлд тархиа мэдүүлж, санхүүгээ атгуулж, юуг хэрэглэх, хэзээ идэх, хэзээ ажиллах, үхтлээ хөдөлмөрлөх, үхсэн хойноо ч мөлжүүлэх хэмжээнд хүрч байгааг хараад бас л уур хүрч байна.

Уур биеийг зовоох нь үнэхээр үнэн аж. Гэхдээ уурласан энэ уур минь өрөөл сэхээрэх оч болж очоосой л гэж хүсэх.
Уурласнаар, эсвэл гутаж уйлснаар үйл дүүрдэг, ажил бүтдэг бол уурлаад л, уйлаад л суух сан. Гэвчиг тэгэхгүйгээс хойш, нэг л гэсэн сэхээрснээ хоёр ч гэсэн мөр болгоод бусадтай хуваалцаж байвал энэ нэг үйлдэл маань биз гэж бодоод л бичих. Ингэж бичсэнийхээ арыг даахын тулд өөрөө хөдөлмөрлөх ёстой маань бас нэг уурлах шалтгаануудыг давах учиг минь болох биз гэж бодох.

Магад энэ мэтийг анзаараасай гэсэндээ л "Эх Нутаг гэдгээ бодож яв" гэсэн биз.

Хадуураад эхлүүлсэн дэсээ биш хаа хамаагүй юм бичээд байх шиг байна.
Дэс 47 нь тус судрын нэгдүгээр бөлөгт байх 73 суу ухааны 47 дахь суу ухаан, тухайлан нэрлэвээс "Арван түгээмэл"-ийн нэг болж, "Үндэсний эрх ашиг" хэмээн нэрлэгдсэн байх.

Тэгвэл өнөө цагт, та бидний Монголчуудын хувьд чухам юу "Үндэсний эрх ашиг" билээ гэж үүнийг цаг гарган унших бүхэн бодоосой, өөрийн сэтгэлээ амгалан байлгаж чадах, өөрөө түүнийхээ төлөө зүтгэж чадах тэр хариугаа олоосой гэж хүсэх юм.
Модоор, ургамлаар бодоход түүний үндэсний эрх ашиг нь үндэс нь ургах хөрс, өөрийг нь тэтгэх хөрсний чийг, ус, илчээ өөрт нь өгөх агаар салхи эрүүл байх биз, тэгвэл Монгол хүн би, та, бидний "Үндэсний эрх ашиг" чухам юу вэ???


Хадуураад дурьдахад, та бидний шүтээд байдаг, үгийг нь туйлын үнэн гэж боддог, хаях шүлсийг нь идээний дээж хэмээн боддог соёлт европ гээчийн хорь гучин жил далд ертөнц, бөө мөргөл, зэрэгцээ ертөнцийг судалсан гэх угсаатан зүйч, түүхч, судлаач хүмүүсийн ярьж байгаа нь, өөрсдөө судлаад мэдчихээд бусдад түүнийгээ гайхуулан ярьж байгаа зүйл нь үнэхээр бидний хэлдгээр хүүхдийн санаа мэт л байхыг хараад улаачаа, удмаа, угшлаа, улсаа, эх нутгаа, энэ Монголоо, эх дэлхийгээ засах гэж, хамгаалах гэж заларсан Онгодуудыгаа илүүтэй хүндэтгэж, илүүтэй тэднээсээ суралцах ёстойг мэдэрснээ хэлэхэд илүүц болохгүй биз ээ.

таван сум хугалах

#МонголТовчионТүүхийнТайлал, Боть 1, 151 дүгээр тал

Дэс Арван ес
19. Хавар нэгэн өдөр
Хөншилмөл хонин чанаж
БилГүнЭнДэй, БүГүнЭнДэй
БухаХатАги, БуХатуСалЧи
БодОнЧиАр мунхаг
Эд таван хөвүүдээн зэрэглэн суулгаж
Нижээл мөсөд "Хугаладхун" хэмээж өгөв.
Нижээлийг юу байгуулхун, хугачиж ооров.
Бас таван мөсөд хамт цуглаж
"Хугаладхун" хэмээж өгөв.
Тавуул таван цугтай мөсөд
Хүмүүлэлдэн барьж бидүүлж, хугалан ядав.

За дээрх бол та бидний мэдэх Алунгоо эх өөрийн таван хөвүүддээ нэг нэг сум өгч хугалуулаад, түүнийхээ дараа багцалж боосон таван сум өгөөд хугал гэхэд хөвүүд нь чаддаггүй. Энэ нь атгасан гар мэт эвтэй байх аваас эд таван сум шиг дийлдэшгүй гэдгийг харуулдаг хэмээн та бидний мэдэх сургаалийг өгүүлсэн дэс билээ.
Тэгвэл хүн бүрийн мэдэх дээрх дэсийг юу болоод дахин сөхөв гэхээр, уг сударт:

"Хөншилмөл хонин..." хэмээх нь дарагдаж удсан хонины махыг хэлнэ. Энэ нь дотоод байдал маргаантай болсныг ёгт өгүүлэх талтай.

"...зэрэглэн суулгаж..." хэмээх нь эрэмбэ дарааг хэлжээ. Нас хүйсээр нь эгнүүлэн суулгахыг хэлнэ. Мөнээ айлын ахыг сануулах ёгт өгүүлэмжтэй.

"... нижээл мөсөд..." хэмээх нь зэв, жигүүрийг залгаагүй суманд зэхсэн мөчрийг хэлнэ. Энэ нь өсөж томоожоогүй гэсэн ёгт утгатай.

"...Хүмүүлэлдэн барьж бидүүлж..." хэмээх нь хамтдаа нэгэн зүйлд эв нэгдэн барилдахыг хэлнэ. 
Үүнээс ухаглавал АлЭнХоо ээжийн үрс өсөөгүй байж дотроосоо өмхийжиж, хүч суугаагүй байж эвээ эвдлээ гэх зэмлэлийг билэгдэл дээр битүү өгүүлж зэмлэнэм.

"...таван мөчирт мөс биш, сэтгэлийн мөсийг өгүүлэн байгаа бус уу" гэсэн нь та бид Алунгоо эхийн сургаалиас зөвхөн эв нэгдэлтэй байх учиртай гэсэн утгыг мэдэхээс ингэж задалж бодож байсан бил үү гэсэн асуултыг эрхгүй тулгах аж.
Хүүхэд байхад их сонсогддог байсан, одоо ч ховордсон "хүний мөсгүй" гээд л ярьдаг яриа байх. Хүүхэд байхдаа бол гайхдаг л байлаа. Хүн байж яахаараа ус мэт мөстэй байх билээ гээд л. Гэтэл одоо хүн гэдэг 70% нь уснаас бүрдсэн гээд унших болов. Тэгвэл яагаад далан хувь нь уснаас бүрдсэн хүнийг, тэр дундаа олонд сайн хэлэгдсэн хүнийг "хүний мөстэй", "мөс нь хайлаагүй" гэж ярьдаг юм бол гэж бодогдох.
Цааш бодохоор ус гэдэг шингэн төлөвтэй, урсаад хаашаа ч явж магад, гэтэл мөс болж хатуурсныг магад өөрийн зан чанар нь төлөвшиж, байр сууриа мэдэж, алив зүйлд ул суурьтай ханддаг, ингэснээрээ сайн муугийн дэнсээтэй нэгнийг хэлдэг юм болов уу гэж санагдав. Энэ өнцгөөс харахад мөс нь хайлсан хүн бол өөрийн байр суурьгүй, өөрийн үзэл бодолгүй, яаж ч мэдэх нөхөр болоод таараад байх шиг.


Мөн уг судрын "Үйл явдлын тодломж" хэсэгт үргэлжлүүлэн:

"КайБайУл Дээдэс: Энэ өгүүлэмж нь:
1. Үг
2. Үйлдэл
3. Билэгдэл
4. Жаяг
5. Ёгтлол гэх таван утгаар үйлийг сануулсан таван тусгаар тогтнол хэрхэн бие биенээ нөхцөлдүүлэн аж төрдгийг тэрчлэн ухуулжээ. Манай Монгол ард нь нэг эцгийн хүүхэд бишээ, олон отогтон омогтон оршино. Гэвч Эх Дэлхий гэгч гагц ээжтэй. Ийм атал манай танай гэж биеэ ёдрох учиг юу вэ? Эцэг чинь хэн бэ гэж эчнээн маргах шаардлагагүй ээ. Үүнийг л АлЭнХоо ээж өгүүлэн сургажээ. Үүнээс Үгийн үнэ, Үйлийн ур, Билэгдэл зүй, Жаягийн дэг, Ёгтлолын нууц хэрхэн дэлгэрдэгийг таниулах ажгуу" гэсэн байна.

"Хүн ахтай, дээл захтай", "Бяруу болоогүй байж бухын баасаар баах", "Тос дотроосоо өтдөг" гэх үгс байх.
Бодож сууна. Өөрийн туулсан, ажлын, сонирхлын, анд нөхдийн гээд л бүлхэмүүдэд яадаг билээ гээд бодож сууна. Үнэхээр л жаахан мэдсэнийгээ ихэд бодоод л, сургаар дуулсныгаа сурсан гэж бодоод суудаг юм биш байгаа гэж санагдав.
Аливаа зүйлд хэм хэмжээ гэж байгаа биз, түүнийг сахиулах нь дээлээр бол зах, хүнээр бол ах нь биз. Гэтэл нь ах нь ах биш байвал дүү нь хэрхэн дүү шиг байх билээ.
Зүйрлэвэл, гэрийн тооно гэдэг зорилгыг хамтдаа дааж барахын тулд унь гэдэг удмын үйлүүд байдаг биз. Тоононд орших өөрийн суух нүхээ олохгүй, өрөөл унь байх газар руу зүтгээд байвал барьж байгаа гэр маань ямар хэлбэртэй болох билээ. Унь болгох даах даах ачаагаа даагаад, дээрээс дарах дээврээ өргөсөн шиг өргөөд явбал тооно гэх нэгдсэн нэг зорилго маань угаас өргөгдөж, өндөр орших нь гарцаагүй. Тооно нь өөрийгөө шал гэж сэтгээд, шалны мод нь өөрийгөө тооно гэж сэтгэх, унь нь хана мэт үйлдэх, хана нь унь мэт байх, багана нь ачаа даахаас төвөгшөөгөөд хэвтээд байх тохиолдолд та бидний мэдэх Монгол гэр маань юу болж хувирах бол? Магад гэрийн мод ч биш, гэрийн модоо угсарсны дараа тэдгээр моднуудыг шуурах салхи, асгарах борооноос хамгаалах дээвэр, туурга, үзэмж нэмэх цаваг, хөшиг ч байж болох. Ингээд бодохоор гэр барихад дараалал байдаг шиг, үйлэнд бас өөр өөрийн хугацаа байх. Сүүлийн үед яалтгүй л аливаа зорилгыг өргөх тооноор жиших сонирхолтой болоод, барьж байгаа Монгол гэрийнхээ аль хэсэг нь юм бол гэж өөрийгөө байршуулахыг хүсэх болов. Магад ингэж байршихын тулд өөрийнхөө хэрийг мэдэж, бярыг таних хэрэгцээ гарч таарна.

Үргэлжлээд сударт КайБайУл дээдэс хэлжээ: "Хүмүүн алив бүхнийг цаг цаг, үе үедээ таньж мэдсэнээрээ тайлбарладаг. Онол болгон бичсэн ч хүмүүний амьдрал, хөгжлийн явцад үгийн хэрэглээ солигдох тул онол болгон хэлсэн үг нь хуучирдаг...

Тэр цагт мөсөд нь гэдэс цадахуйн гол зэмсэг байсан. Төмрөөр зэв хийлгэхэд өндөр өртөгтэй, олдошгүй ховор тул байгаагаа машид нандигнана. Яг энэ сэдэл дээр энэ нандин амь зуулга лугаа адил таван тусгаар тогтнол чинь чамайг тэжээдэг юм шүү гэх зүйрлэлээр сургасан болно. Өнөө цагийн АлЭнХоо ээж бол энэ ухаанаа зүйрлэн үзүүлэхийн тулд 50000 төгрөг ураадах гэж хүүхэддээ өгөхтэй адилхан юм даа. Энэ 50000 төгрөгөөр юу авч болох вэ гэдгийг ухаарах хүүхэд л урахгүй бизээ" гэжээ.

Зэвүүн хэлж байгаан шүү. Би өнөөгийн Алунгоо эх байсан бол таван хүүхэд суулгаж байгаад таван Iphone, Samsung S7, эсвэл ямар нэгэн ухаалаг бариулаад наадхаа эвд гэвэл эвдэх хүүхэд гарахгүй дээ бараг л. Өнөөгийн хэрэглээ, өнөөгийн бидний таньж мэдсэн, өнөөгийн үнэ цэнэ маань энэ хэр л байгаа хэрэг.

Үргэлжлээд судрын 161 дүгээр талд:

КауБиЧи Дээдэс: Таван ур ухааныг бичиж байнам. Таван уг ухааныг өгч байнам. Өөрсдийг ирлэж, ухааныг нь хурцлах:
1. Уг ухаан
2. Эр ухаан
3. Ир ухаан
4. Ул ухаан
5. Ар ухаан таван ухааныг өгч байнам. 

Үүнийг судрын 278 дугаар хуудсанд:

"Ур ухаан гэдэг нь аливаа бүтээмжийн ул суурь ухаан бөгөөд та нарынхаар технологи юм. Эл ур ухааны бодьжсон бие угтаа ямар ашигтай байдаг, ирээдүйд нөөц нь хэр байх боломжтой, хүний ямархан хөдөлмөрийг хөнгөвчилдөг Ир болох, ингэснээр хүний ямар чадамж Ул-даа үгүй болох, Ар-даа чингэснээр ямар асуудлыг үүтгэх зэргийг бодохыг ур ухаан дээр таваар багцална. Ингэснээр энэ багаж хэрэгсэл, эд зүйл нийхэмд зонхилох эд хэрэгсэл болж чадах, түүний хохирол бөгөөд өгөөжийг тооцох юм."

Алунгоо эх таван хүүхэддээ таван сум, таван мөс өгөхөд нөгөө хэд нь хугалж чадаагүй нь бяргүйдээ биш болж таараад байна даа. Энэ ан хийхэд бидний хөдөлмөрийг хөнгөвчилж, Ир болдог таван сумыг хугалчихвал Ар-д нь бид хоолгүй хонох юм гэдгээ тооцсон байж мэдэх. Ан агнаж, бүлээ тэжээж чадахгүй юм бол, аливааг Уг-аар нь харж чадахгүй бол, таван сум хугалах үйлдэл маань ямар хохирол авчрах, ямар өгөөж өгөхийг Ул-тайгаар сэтгэж чадахгүй бол  Эр гэж нэрлэгдэх эрх бидэнд үлдэх үү гэж тэд тооцсон байх нь. Айхтар чөтгөрүүд байсан бололтой дог.

Алив зүйлийн уг угшил, язгуур, мөн чанарыг харах ухааныг хэлээд байх шиг, ингэж харснаараа хохирол болоод өгөөжийг тооцож чаддаг байх нь, ингэснээрээ уг зүйлийнхээ арыг, төгсгөлийг харснаараа үйлдэх чигээ олдог байж мэдэх. Энэ тохиолдолд уг үйлийг хийхэд хэдий хэмжээний ир шаардагдах нь вэ гэж тунгаа тааруулах нь гэж сэтгэв. Энэ бүхний үйлдэж чадвал эр нэгэн болж барах нь.

Өнөөгийн та бидэнд таван ухаалаг утас бариулаад эвд гэвэл бас л хэрэндээ л энэ анзааны зүйл бодож л таарах байх даа. Энэ утсыг эвдчихвэл "face" рүүгээ орж хөөрхөн царайгаа хүнд гайхуулж чадахгүй болно, "twitter" рүүгээ орж тэдэнд ухаантайгаа мэдүүлж чадахгүй болно, зарим нь бол "online"-аар банкны гүйлгээгээ хийж чадахгүй болж, заавал тэнд энд очиж дараалалд зогсох болно, энд тэнд аялахдаа өөрийнхөө зургыг авч чадахгүй болж, заавал зургын аппарат нэмж маллаж явах болно гээд л бас бодох л байх даа.

Анзаараад харвал адилхан өгөөж болоод хохирлыг тооцож байгаа шинжтэй ч таван сум хугалах гэж байсан нөхөд бол амин зуулгынхаа, үндсэн хэрэглээг тооцож хугалаагүй шинжтэй, харин мань мэт нь бол өнгөц хэрэглээгээ, орлуулж болох хэрэглээгээ бодоод ухаалаг утсыг эвдэхгүй авч үлдэх нь. Энд л сэтгэлгээний ялгаа харагдах шиг.

Хуулан бичлэг ч юм шиг болов. Гэхдээ бодолд эргэцэж байснаасаа хэрэндээ гаргалаа. Дэлгэрүүлээд бодох нь, дэлбэртэл гоочлох нь унших нэгний эрх.
Үүнийг уншихад зарцуулсан өөрийн тань цаг нь хохиролыг биш өгөөжийг үүтгээсэй л гэж хүснэ.

"Эр байж" чадаж байна уу

#МонголТовчионТүүхийнТайлалсудар, 287 дугаар тал

Эр байх ухаан
Удамшилт ээлт хүчин угшил гарвал эсэнд байх бөгөөд түүнийг хэрхэн хөглөж зүйт холбоосоор хүчжүүлж цусаар баяжуулж, хохирлыг бага байлгахыг эр байх ухаан хэмээнэм.

Эр цэргийн баяр гэнээ өнөөдөр. Эх нутгийнхаа хилийг үеийн үедээ манаж байсан, байгаа, эх орон гэдгээ орой тэргүүндээ залж чадсан, чадаж байгаа, эх орныхоо нэрийг тив дэлхийд цуурайтуулж байгаа эр цэргүүдийн маань баяр гэнэ.
"Эр байна" гэж юу юм бол гээд өнөө л эргүүлж тойруулж байгаа судраас харлаа. Хатуу ааруулыг хазаж барахгүй болохоороо хүлхээд л, энд тэндээс нь эмтэлж бардаг шиг л бид хэд олон талаас нь л ухаж төнхөж байгаа бололтой.

Эр байхыг хардаг учир нь өнөөдөр надад баярлах эрх байна уу гэж бодсонд юм. Салтаа хоорондоо тэмтрээд үзэхээр юм байвал баярлах юм болов уу яах юм бол гээд л гайхав ккк.

"Удамшилт ээлт хүчин угшил гарвал эсэнд байх" гэжээ. Эр байна гэдэг тэгэхээр эр хүйстэн болж төрсөн нэгний эсэнд нь өгөгдсөн байдаг байх нь. Энэ утгаараа бодвол баясах боломжтой ч өдөр шиг.
Энд бас анзаарах зүйл байгаа нь "удамшилт ээлт хүчин" гэж байгаа нь гэж эрхгүй санагдав. Магад эсийн түвшинд байх тэр удамшлын хүчин зүйл маань үргэлжлүүлээд удамшуулахад төрөх үр хүүхэд нь эрүүл, саруул байх уу гэдгийг тодлоод байх. Удамшилт ээлгүй хүчин буюу ураг удмаа мэдэхгүй цус ойртох, эсвэл холдуулна гээд эрлийз, хурлийз болох эсэхийг энд анхаарах хэрэгтэй бололтой.

"Түүнийг хэрхэн хөглөж, зүйт холбоосоор хүчжүүлж, цусаар баяжуулж, хохирлыг бага байлгахыг" гэжээ. Өнөө эсийн түвшинд биед байх тэр чанарыг, өгөгдлийг байгаа л юм чинь гээд орхихгүй нь, бүр хүчжүүлж, сайжруулж, өнгөлж зүлгэх нь. Өөрөөр хэлбэл, эр хүйстэн гэдэг эрүүл саруул эхээс энэ дэлхийд уналаа гэхэд өөрийн сайн бүхнийг зүлгээд, өөрийн ур чадварыг нэмэгдүүлээд, сурах арга барил зэргээ хөглөж таарах нь. Түүнээс би сайхан эр юм чинь гээд зүсэр гоогоо л зүлгээд, зүсээ, махан биеэ зүлгэх нь хэтийдээд өөртөө дурлаж, ижил хүйстэн рүүгээ гүйхгүй гэсэн үг байх нь.
"Зүйт холбоосоор хүчжүүлж" гэхээр харин оршин байгаа орон зай, амьдран буй нөхцөл байдал, хутгалдаж буй харилцаа зэргээсээ өнөө удамшилт ээлт өгөгдсөн хүчиндээ нийцтэйг нь өөртөө нааж, хүчирхэгжүүлэх, ингэснээр өөрийн байр суурийг олох, орших орон зайндаа эзэн болох ухаан байх нь гэж таая.
"Цусаар баяжуулж" гэдгийг бол ёстой бүр таанаа ккк. Магад эсэнд өгөгдсөн тэр чанарыг, хөглөж чадсан, хүчжүүлж чадсан тэр чадварыг хань ижилтэй болж, эх заяаны цусаар баяжуулах байх гэж бодов.

Дээрх бүхний эцэст гол зангилаа нь магад "хохирлыг бага байлгах" биз. Эр байх гэдэг харилцаандаа, орчиндоо, гэр бүлдээ, эх орондоо, байгальдаа гээд бүхий л орон зайнд зөвтэйг хүчжүүлж, хоорондын холбоосыг нь баяжуулж, гэхдээ эдгээрийг хийхдээ учрах хохирлыг байж болох хамгийн бага түвшинд байлгах болж таарах нь. Хохирлыг бага байлгахын тулд өмөөрч чадах зоригтой байх учиртай биз. Хохирлыг бага байлгахын тулд үйлдэж чадах иртэй байх хэрэгтэй биз.

Өнөөдөр баярлах бүхэн маань эр бүхэн маань гэр бүлдээ, ойр дотныхондоо, эх орондоо гадны болоод дотоод хувалзнуудын учруулж буй хохирлыг бага байлгаж чадаж байна уу? Бага, бүр болвол хохиролгүй байлгахын төлөө ямар нэг зүйл хийж чадаж байна уу? Зүйт холбоосоо баяжуулж, хөгжүүлж, хүчжүүлж чадаж байна уу?

Сэтгэл дүүрэн, амгалан баярлахын тулд, ер нь өдөр болгоныг сэтгэл дүүрэн байлгахын тулд өөрөөсөө ЭР ХҮН та дээрх асуултуудыг асуугаад үзээрэй гэж хүсье.
Баяр гэдэг, бусдаас хайр, хүндлэл хүлээх, сэтгэл, халамж хүртэх эрх, боломж биз ээ. Гэтэл эрх гэдгийг эдлэхийн тулд үүнийг эдлэх эрх надад байгаа гэдгээ нотлох үлдээсэн мөр, үүрсэн ачаа, ганц үгээр бол хариуцсандаа эзэн болсон байх учиртай мэт.

Монгол Эрчүүдийн минь хийморь өөдөө байж, Ир нь хурц байж, үйлдэж өрөөлийг оройлж, үнэнээр бусдыг хуйлруулж, мөн гэдгийг нотлох чадалтай байж, мөрөө гүнтэй үлдээж "Эр байх" болтухай.